65. Rocznica Poznańskiego Czerwca 1956

Wystawa w Archiwum Państwowym w Poznaniu w swoich założeniach upamiętni zbliżającą się 65. Rocznicę Poznańskiego Czerwca 1956 roku i przypomni jego główne etapy. Wystawa będzie przestawieniem graficznym w formie afiszy wielkoformatowych, prezentującymi wybrane dokumenty z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu, nawiązujące do wspomnień i opracowań dotyczących 28 czerwca 1956 roku w Poznaniu, oraz udostępnione fotografie, zachowane z pamiętnego okresu, za zgodą: Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Poznaniu; Archiwum Zakładów im. Hipolita Cegielskiego w Poznaniu; Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie; CYRYL; Wydawnictwa Miejskiego Posnania. Nadrzędnym kryterium wystawy pozostanie układ tematyczny, ukazujący najistotniejsze momenty Poznańskiego Czerwca 1956 roku. Ekspozycja odbędzie się na zewnątrz, przed budynkiem Archiwum z uwzględnieniem obecnej sytuacji epidemiologicznej w kraju.

Przedstawiane afisze będą umieszczone obok wejścia głównego Archiwum, wzdłuż ściany budynku, w sposób dostępny do obejrzenia dla każdego przechodnia i mieszkańca Poznania. Prezentacja wystawy będzie dostępna także w formie wirtualnej na stronie internetowej Archiwum Państwowego w Poznaniu.

Plakat nr 1 – Plakat tytułowy (wprowadzenie).

Fotografia: Pomnik Poznańskiego Czerwca 1956 , fotograf Adam Gielnik, źródło: www.cyryl.poznan.pl, sygn. CYRYL_118_0_0_2_008

Fotografia: Demonstranci na ulicy Św. Marcin, ówcześnie Czerwonej Armii, źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Fotografia: Ulica Kochanowskiego w Poznaniu, fotograf Leszek Paprzycki, źródło: www.cyryl.poznan.pl, sygn. CYRYL_19_5_1_0010

Fragment wiersza Marka Tuszewskiego „Ku Pamięci Romka Strzałkowskiego”, źródło: “Dzisiaj”, 1990 rok, nr. 123, str. 4

„Groźny pomruk tysięcy

  przerodził się w krzyk

 … my chcemy chleba

  … chcemy wolności

  … godności

  … sprawiedliwości”

 

 

Krótki opis wprowadzający.

28 czerwca 1956 roku w Zakładach H. Cegielskiego w Poznaniu, wówczas noszących nazwę im. Józefa Stalina wybuch pierwszy w PRL strajk generalny, który przerodził się w demonstracje na ulicach, krwawo stłumione przez wojsko i milicję. Tego samego dnia rozpoczęto aresztowania uczestników, zatrzymano łącznie co najmniej 746 osób. Na skutek walk rannych zostało około 650 osób. Liczba ofiar wg ustaleń pionu śledczego IPN wynosi 58 osób.

Legenda.

Wystawa plenerowa zorganizowana przez: Archiwum Państwowe w Poznaniu

Opracowanie: Aldona Matela (Archiwum Państwowe w Poznaniu)

Wykonanie skanów: Tomasz Balcerek (Archiwum Państwowe w Poznaniu)

Oprawa graficzna: Wojciech Olejniczak (Fundacja TRES)

 

Plakat nr 2 – Rozpoczęcie strajku.

Fotografia: Brama Zakładów Przemysłu Metalowego im. Józefa Stalina
w Poznaniu, źródło: Archiwum HCP

Krótki opis wprowadzający.

O godz. 6.00 załoga nie podjęła pracy, zorganizowano masówkę. Robotnicy wyrazili swoje niezadowolenie z powodu niewłaściwego potraktowania delegatów ZISPO oraz warunków pracy i płacy. W godz. 6.35-6.45 załoga wyszła z zakładu i ulicą Dzierżyńskiego skierowała się w kierunku centrum miasta.

Skany dokumentów opisujących rozpoczęcie strajku, przedstawiające wgląd
w ówczesną sytuację, z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, „Odpisy dokumentów dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 46, str. 10;

Notatka z przebiegu wydarzeń 28 czerwca 1956 roku – fragment opisujący rozpoczęcie strajku, str. 10

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 6

Początek dramatu nadziei – opis sytuacji robotników i warunków pracy, str. 6

 

Plakat nr 3 – Kontynuacja opisu sytuacji robotników i pochodu w stronę centrum miasta.

Fotografia: Demonstranci z transparentem „Żądamy Obniżki Cen – Chcemy Żyć”, źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Krótki opis wprowadzający.

Do pochodu demonstrantów ZISPO dołączali kolejni robotnicy z innych zakładów, m. in. ZNTK, Lechii, Pometu. Domagali się, aby władze cofnęły narzucone normy pracy, obniżyły ceny oraz podwyższyły płace. Żądano przyjazdu premiera Józefa Cyrankiewicza lub I sekretarza KC PZPR Edwarda Ochaba.

Skany dokumentów opisujących sytuację załogi ZISPO oraz podążającego pochodu, z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego
w Poznaniu:

KW PZPR w Poznaniu, “Materiały ogólne dot. przebiegu zdarzeń 28 czerwca 1956 r.”, sygn. 1070, str. 44

Wypowiedź członka PZPR odnosząca się do gospodarki i poznańskiego robotnika, str. 44

KM PZPR w Poznaniu, “Posiedzenia plenarne” (1956 r.), sygn. 18, str. 26

Wypowiedź członka PZPR nawiązującej do krzywdy robotników i winnych panującej sytuacji, str. 26

Spuścizna A. Choniawko, “Odpisy dokumentów dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 46, str. 11, 57

Fragment opisu podążającego pochodu, wznoszącego okrzyki swych postulatów, str. 11

Fragment opisu przyczyn niezadowolenia robotników, str. 57

 

Plakat nr 4 – Zgromadzenie napływających manifestantów na placu Stalina.

Fotografia: Manifestanci przed gmachem KW PZPR, źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Krótki opis wprowadzający.

Tłum zgromadził się na tzw. placu Stalina. Delegacja robotników po rozmowie  z przewodniczącym MRN, udała się do siedziby KW PZPR. Zaprzeczono o aresztowaniu jednego z delegatów Czesława Rutkowskiego. Pogłoski o aresztowaniu delegacji ZISPO szybko się rozniosły stąd część demonstrantów ruszyła w kierunku więzienia przy ul. Młyńskiej oraz pod gmach WUdsBp.

Skany dokumentów dotyczących pochodu i zgromadzenia na placu,
z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, “Odpisy dokumentów dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 46, str. 35

Mapa przedstawiająca trasę pochodu, str. 35

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 10, 29

Opisy odnoszące się do zebranych manifestujących na placu, str. 10, 29

 

Plakat nr 5 – Pierwsze strzały – użycie broni przeciw demonstrantom.

Fotografia: Demonstranci przejmujący milicyjną ciężarówkę na placu Mickiewicza, źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Fotografia: Czołg na ul. Kochanowskiego, fotograf Leszek Paprzycki, źródło: www.cyryl.poznan.pl, sygn. CYRYL_19_5_1_0014

Krótki opis wprowadzający.

Demonstranci weszli do budynków Sądu i Prokuratury, gdzie zniszczono część akt. Około godz. 11.00 Komendant Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych skierował do ochrony wyznaczonych obiektów czołgi, transportery BTR i samochody ciężarowe. Padły też pierwsze strzały. Około godz. 11.30 manifestanci rozbili magazyn broni znajdujący się w budynku więzienia przy ulicy Młyńskiej.

Skany dokumentów dotyczące użycia broni z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

KW PZPR w Poznaniu, “Materiały ogólne dot. przebiegu zdarzeń 28 czerwca 1956 r.”, sygn. 1070, str. 126

Fragment dot. rozkazu strzelania, str. 126

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 11, 27

Fragmenty wspomnień nawiązujących do użycia broni i pierwszych strzałów, str. 11, 27

 

Plakat nr 6 – Dalszy rozwój sytuacji – kobiety i dzieci, które dołączyły do pochodu.

Fotografia: Trzy tramwajarki niosące sztandar, źródło: ipn.gov.pl
[Archiwum IPN]

Fotografia: Chłopiec niosący sztandar na czele pochodu, źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Krótki opis wprowadzający.

Wśród demonstrujących były też kobiety – trzy młode tramwajarki bez wahania przyłączyły się do pochodu, idąc na czele niosły nad głowami biało-czerwoną flagę. Na ulicy Kochanowskiego z okien UB rozległy się strzały, dwie z nich zostały ranne, także wśród dzieci były ofiary. 13-letni Romek Strzałkowski był najmłodszą ofiarą Poznańskiego Czerwca.

Skany dokumentów nawiązujących do kobiet i dzieci w wydarzeniach Poznańskiego Czerwca 1956 roku z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

KW PZPR w Poznaniu, “Materiały ogólne dot. przebiegu zdarzeń 28 czerwca 1956 r.”, sygn. 1070 str. 44

Wypowiedź nawiązująca do sytuacji strzelania do dzieci przez UB, str. 44

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 11

Opis kobiet niosących sztandar oraz śmierci najmłodszej ofiary Poznańskiego Czerwca 1956 roku, Romka Strzałkowskiego, str. 11

Zbiór Fotokopii i Kserokopii Dokumentów, Akt i Prasy XVII-XX wieku, “Kserokopie materiałów dot. ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 r. z Archiwum Zarządu Spółdzielni Pracy Universum”, sygn. 138, str. 20

Zawiadomienie o pogrzebie Romka Strzałkowskiego, str. 20

 

Plakat nr 7 – Opis wprowadzonych sił w celu stłumienia demonstracji.

Fotografia: Czołgi na ul. Kochanowskiego, fotograf Leszek Paprzycki, źródło: www.cyryl.poznan.pl, sygn. CYRYL_19_5_1_0011

Krótki opis wprowadzający.

Około godziny 14.00 gen. Stanisław Popławski przejął kierownictwo nad siłami porządkowymi w Poznaniu. Godzinę później skierowano grupę uderzeniową z Biedruska. Potem do Poznania wkroczyła 19. Dywizja 2. Korpusu Pancernego m.in. czołgi i transportery BTR. Wraz z rozwojem sytuacji liczba ofiar i rannych wzrastała.

Skany dokumentów opisujących wjazd sił wojskowych do Poznania oraz wykazy rannych i ofiar z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego
w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, “Odpisy dokumentów dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 46, str. 25, 50-51

Fragment dokumentu opisującego pojawienie się czołgów na ul. Kochanowskiego
w Poznaniu, str. 25

Wykazy rannych ogółem i wykaz liczby rannych przybywających o określonej godzinie,
str. 50-51

 

Plakat nr 8 – Opis toczących się walk i aresztowań demonstrantów.

Fotografia: Czołgi na ulicach Poznania, źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Krótki opis wprowadzający.

Około godz. 22.00 wkroczyły do Poznania jednostki 4. Dywizji Piechoty 2. Korpusu Armijnego. Mimo wprowadzenia godziny milicyjnej w kilku miejscach Poznania nadal trwały walki. Po godzinie 1.30 rozpoczęto intensywne aresztowania uczestników manifestacji. Zatrzymane osoby przewożono do punktu filtracyjnego na Ławicy.

Skany dokumentów nawiązujących do opisu toczących walk oraz fragmentów wypowiedzi członków PZPR nawiązujących do sytuacji, z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 13

Opis toczących się wieczornych walk i aresztowań, str. 13

KM PZPR w Poznaniu, “Posiedzenia plenarne” (1956 r.), sygn. 18, str. 2, 7

Fragment wypowiedzi nawiązującej do surowego rozprawienia się prowokatorami strajku, str. 2

Fragment wypowiedzi nawiązującej do złamania praworządności, str. 7

 

Plakat nr 9 – Przemówienie premiera Cyrankiewicza.

Fotografia: Premier Józef Cyrankiewicz, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 51-13-19

Fotografia: Czołg przed gmachem Muzeum Narodowego w Poznaniu, źródło: www.cyryl.poznan.pl

Krótki opis wprowadzający.

W godz. 4.00-5.00 rano 29 czerwca wkroczyły do Poznania jednostki 5. Dywizji Piechoty 2. Korpusu Armijnego. Skierowano je do ochrony gmachów m. in. WUdsBp, koszar KBW, ZNTK, ZISPO oraz Poznańskich Targów, patrolowano ulice i likwidowano poszczególne punkty oporu. 29 czerwca o godz. 19.30 premier Józef Cyrankiewicz wygłosił w radiu przemówienie, w którym padły słynne słowa, iż każdy „który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę rękę władza odrąbie”.

Skany dokumentów nawiązujących do przemówienia premiera Józefa Cyrankiewicza w związku z wypadkami 28 czerwca 1956 roku w Poznaniu,
z następujących zespołów z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, “Odpisy dokumentów dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 46, str. 38

Fragment dot. zamieszczenia przemówienia Józefa Cyrankiewicza w „Trybunie Ludu”, str. 38

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 28

Fragment wspomnienia nawiązującego do reakcji ludzi na przemówienie J. Cyrankiewicza wygłoszonego 29 czerwca godz. 19.30 w radiu, str. 28

 

Plakat nr 10 – Procesy demonstrantów.

Fotografie: Sale rozpraw Sądu Wojewódzkiego w czasie procesów poznańskich” źródło: ipn.gov.pl [Archiwum IPN]

Krótki opis wprowadzający.

Po aresztowaniach, części zatrzymanym postawiono zarzuty i oddano do dyspozycji Prokuratury. Wszczęto postepowania. Pierwsze z nich nazwane procesami „trzech”  i „dziewięciu” rozpoczęły się 27 września. Kolejny, określany jako proces „dziesięciu” rozpoczął się 5 października. Obrony oskarżonych podjął się m.in. mec. Stanisław Hejmowski.

Skany dokumentów dot. “procesu dziesięciu” z następującego zespołu z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 17, 18

Fragment mowy świadka obrony, str. 17

Fragment mowy obrońcy mec. S. Hejmowskiego, str. 18

 

Plakat nr 11 – Pogrzeby Ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 roku.

Fotografia: Nagrobek Czesława Kłosa z 1957 r. podczas I. rocznicy Poznańskiego Czerwca, źródło: pub. “Poznański Czerwiec 1956” pod red. Jarosława Maciejewskiego i Zofii Trojanowicz, Poznań 2016 str. 159, Wydawnictwo Miejskie Posnania.

Krótki opis wprowadzający.

30 czerwca dwa dni po „czarnym czwartku” odbyły się na trzech poznańskich cmentarzach pierwsze, ciche pogrzeby ofiar Poznańskiego Czerwca. Oficjalne uroczystości pogrzebowe z udziałem premiera Józefa Cyrankiewicza i sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka zaaranżowano na Cytadeli.

Skan fragmentu artykułu prasowego na temat „Trwają badania liczby ofiar Poznańskiego Czerwca 1956″ z następującego zespołu z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, “Recenzje i publikacje dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 18, str. 15

Fragment artykułu pt. „Trwają badania liczby ofiar Poznańskiego Czerwca 1956” z Głosu Wielkopolskiego nr 92, dn. 12.05.1981 r.

Skany wybranych kserokopii kart zgonu ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 roku z następującego zespołu z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Zbiór Fotokopii i Kserokopii Dokumentów, Akt i Prasy XVII-XX wieku, “Kserokopie materiałów dot. ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 r. z Archiwum Zarządu Spółdzielni Pracy Universum”, sygn. 138, str. 4, 6, 21

Spis ofiar pochowanych na cmentarzu Junikowskim, str. 4

Karta zgonu jednej z ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 (Leon Ochocki), str. 6

Karta zgonu jednej z ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 (Wiesław Kuźnicki), str. 6

Zgoda Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej na umieszczenie na nagrobku napisu “zginął śmiercią tragiczną”, str. 21

 

Plakat nr 12 – Plakat końcowy (zakończenie).

Fotografia: Pomnik Poznańskiego Czerwca 1956 r., fotograf Adam Gielnik, źródło: www.cyryl.poznan.pl, sygn. CYRYL_118_0_0_2_008

Fragment wiersza K. Iłłakowiczówny “Rozstrzelano moje serce” odnoszącego się do wydarzeń w Poznaniu 28 czerwca 1956 roku, źródło: “Ziemia i Morze”- Tygodnik społeczno-kulturalny, 27.X.1956r, nr 24, str. 1

 „Rozstrzelano moje serce w Poznaniu

  ni gorące ono, ni zimne, szkoda kul,

  szkoda leków na nie.

  Moje serce – wszak to tylko rymy…

  Rozstrzelano moje serce w Poznaniu.”

Skan artykułu prasowego dotyczącego Poznańskiego Czerwca 1956 roku z następującego zespołu z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, “Recenzje i publikacje dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 18, str. 22, 32

 Artykuł pt. „ W sprawie: Wydarzenia Poznań 1956 rok – bez znaków zapytania – raz jeszcze” z Żołnierza Wolności nr 144, dn. 23 czerwca 1981 r.

Skan fragmentu dokumentu dotyczącej mowy końcowej obrońcy oskarżonych w procesie “dziesięciu” z następującego zespołu z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”, sygn. 54, str. 24

Fragment mowy końcowej obrońcy mec. Stanisława Hejmowskiego, str. 24

Krótka notka informująca o wykorzystanych i zaprezentowanych dokumentach z wybranych zespołów Archiwum Państwowego w Poznaniu.

KW PZPR w Poznaniu, „Materiały ogólne dot. Poznańskiego czerwca 1956 r.”

KM PZPR w Poznaniu, „Posiedzenia plenarne” (1956 r.)

Spuścizna A. Choniawko, „Odpisy dokumentów dot. Poznańskiego Czerwca 1965 r.”

Spuścizna A. Choniawko, „Wspomnienia i opracowania dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”

Spuścizna A. Choniawko, „Recenzje i publikacje dot. Poznańskiego Czerwca 1956 r.”

Zbiór Fotokopii i Kserokopii Dokumentów ,Akt i Prasy XVII-XX wieku, „Kserokopie materiałów dot. ofiar Poznańskiego Czerwca 1956 r. z Archiwum Zarządu Spółdzielni Pracy Universum”

 

Podziękowania za udostępnienie zbiorów ikonograficznych dla: Archiwum IPN Oddział w Poznaniu, Archiwum Zakładów im. Hipolita Cegielskiego w Poznaniu, Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie, CYRYL, Wydawnictwo Miejskiego Posnania.

 

 

                                                                                                   Poznań, 24.06.2021 r.

Opracowała: Aldona Matela