Data: 1 marca 2015 r.
Z okazji Dnia Żołnierzy Wyklętych, Archiwum Państwowe w Poznaniu przygotowało wystawę, której celem jest wydobycie z przechowywanych materiałów mniej znanych albo wręcz nieznanych nazwisk osób, które brały czynny udział w walce o Polskę po II wojnie światowej.
Wystawa składa się z dwóch części, w pierwszej z nich zaprezentowane zostały sylwetki osób, które za swą działalność zostały skazane na karę śmierci lub długoletnie więzienie, w wyniku ułaskawień i amnestii kary zostały złagodzone, bądź skrócone, wyroki odsiadywali w więzieniu we Wronkach. Materiały do tej części ekspozycji pochodzą z zespołu nr 2072 „Odpisy wyroków więźniów politycznych z lat 1945-1956”.
Zespół ten zawiera bardzo interesujący materiał źródłowy, ponieważ do dyspozycji mamy wyroki sądowe, które wydawane były przez Wojskowe Sądy Rejonowe i Okręgowe z terenu całego kraju. Mając w posiadaniu tak ciekawych materiał historyczny, nie można było skupić się na przedstawieniu tylko żołnierzy wyklętych związanych z Wielkopolską. Więźniowie polityczni odsiadujący kary we Wronkach sądzeni byli m.in. w Warszawie, Krakowie, Katowicach, Kielcach itd. Dodatkowym atutem tego materiału są charakterystyczne więzienne zdjęcia osadzonych.
Spośród dużej ilości nazwisk, wybrano 9 osób. Kryterium wyboru była chęć przedstawienia różnorodności osób skazanych już to pod względem wieku, pochodzenia, zawodu czy różnorodności „winy” i kary. Zdjęcia opatrzone są rozbudowanymi opisami, które oprócz zwięzłych danych biograficznych zawierają obszerne cytaty z wyroków. Przyjęta metoda opisu podyktowana była potrzebą przybliżenia specyficznego języka tamtych czasów.
Mamy, więc przedwojennego emerytowanego majora Jerzego Antoszewicza ps.”Iwo”- kuriera Naczelnego Wodza, urlopowanego z więzienia ze względu na stan zdrowia, który po roku zmarł. Interesującą postacią wydaje się być przedwojenny oficer policji, uczestnik kampanii wrześniowej, francuskiej, norweskiej, cichociemny Piotr Szewczyk pseudonim „Siwy”, „ Piter”. Tadeusz Janicki ps. „Tadeusz Czarny” i Stefan Gorgoń ps. „Kurp”, „Drużbicki” to przedstawiciele młodszego pokolenia, powstańcy warszawscy, ze zgrupowania „Radosława”, których główną zbrodnią był fakt, chęci uwolnienia z więzienia swego dowódcy „Radosława”. Księża Tomasz Rostworowski i Stanisław Nawrocki, skazani zostali „tylko” na 12 lat za próbę „zaszczepienia młodzieży niewiary w trwałość ustroju”. Henryk Kulawiak ps. „Tygrys” rocznik 1927 to żołnierz powojennej armii, zdegradowany absolwent szkoły podchorążych w Krakowie, który w ciągu 5 miesięcy awansował w „bandzie Kreta” od szeregowca do dowódcy samodzielnego patrolu. Rościsław Kotwicki nadleśniczy – inwalida wojenny z Ziem Odzyskanych był inspiratorem zamachu na członka PPR-u. Teodor Włodarczyk ps. „Hardy” to młody rolnik działający na terenie powiatu wyrzyskiego.
Druga części wystawy to prezentacja oryginalnych materiałów archiwalnych z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu.
Rozpoczynają ją raporty o stanie bezpieczeństwa i porządku na terenie Wielkopolski, materiały dotyczące podziemia pochodzące z zespołów Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu i Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu. Można tu zobaczyć referat o stanie bezpieczeństwa, odpisy podziemnych ulotek a także oryginalną ulotkę „Demokracja sowiecka – porównanie trzech totalitaryzmów” i gazetkę „Twierdza” z 1945 roku wydawaną przez zrzeszenie „WiN”.
Następnie przechodzimy do czterech na czerwono oprawionych tomów zawierających wspomniane wyżej odpisy z wyroków więźniów politycznych z lat 1945-1956, są to wyroki za przynależność do nielegalnych organizacji tj. Armia Krajowa, Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej, Wolność i Niezawisłość, Armia Ludowa, Bataliony Chłopskie, Armia Wyzwoleńcza Ludowa, Grupa Orlika Itd.
Spośród przechowywanych w zasobie ok. dwustu teczek więźniów skazanych na karę śmierci, która została wykonana, pochodzących z zespołu Okręgowy Zarząd Zakładów Karnych w Poznaniu, wybrano dwanaście, rozpoczynających najbardziej wstrząsającą część ekspozycji. Cichoszewski Stanisław „Struś”, Downar Konstanty „Kostek”, Marian Drymel „Jastrząb”, Vorbrodt Stefan „Kusy”, Freitag Jan „Szwagier”, Frydrych Stanisław ”Wicher”, Genera Jan „Śmiały”, Gruberski Feliks „Artur”, Kawecki Czesław „Jeleń”, Rutkowski Kazimierz „Bary”, Czesław Surowiecki „Czujny”, Szymański Zygmunt „Żbik- to nazwiska osób, których teczki wybrano. Byli oni członkami Polskiego Związku Wojskowego –obwodu „Maria” w Międzyrzeczu, grupy „Leńskiego”, grupy „Wilka”, „Huragana”, oddziałów działających Wielkopolski.
Zawiadomienie o wykonaniu wyroku śmierci na Stanisławie Spaleniaku pochodzące z zespołu Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa. Wydział Więziennictwa w Poznaniu oraz odcisk palca i opis wyglądu zewnętrznego Stanisława Spaleniaka z zespołu Okręgowy Zarząd Zakładów Karnych w Poznaniu sąsiadują w czwartej gablocie z prośbą do Prezydenta o ułaskawienie i protokołem wykonania wyroku na Bogdanie Dybizbańskim – uczniu, oskarżonym o należenie do nielegalnej organizacji i zabicie Jana Stachowiaka. Protokół wykonania wyroku śmierci na Gabrielu Fejcho, który w dniu 9 maja1946 roku został stracony za udział w walkach na terenie powiatu konińskiego zamyka tę ponura litanię.
Wystawę zamykają materiały przechowywane w zespole Prokuratura Wojewódzka w Poznaniu z lat 1956-1957. W latach tych poddawane były rewizji wyroki wydawane w latach tuż powojennych. Prośba rodziny o rehabilitację Tomasza Palucha straconyego w 1946 roku za przynależność do nielegalnyej organizacji została odrzucona. Władysław Minkisiewicz skazany za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości został uniewinniony. Ostatnie eksponaty to akta śledztw przeprowadzonych w sprawie ustalenia winnych morderstw popełnionych w latach 1945-1946 przez pracowników Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kępnie oraz w sprawie zwłok znajdujących się w ogrodzie przy siedzibie Byłego Urzędu Bezpieczeństwa w Kościanie.
Wystawa prezentowana jest w holu Archiwum Państwowego w Poznaniu, można ją zwiedzać od 2 marca do 31 maja 2015 roku, w godzinach pracy Archiwum.