Powstanie Warszawskie można uznać za jedno z najważniejszych wydarzeń w historii stolicy Państwa Polskiego. Jest to największa akcja zbrojna przeprowadzona przez wojska podziemia skierowana przeciwko Niemcom, zarazem najpoważniejsza operacja Armii Krajowej. Do walki przystąpiło ok. 50 tys. żołnierzy – ale zaangażowani w działania byli też zwykli mieszkańcy Warszawy.
Celem wystawy jest zaprezentowanie Powstania Warszawskiego z perspektywy materiałów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Poznaniu. 80 rocznica wydarzenia jest świetną okazją aby nie tylko szerzyć pamięć o Powstaniu i upamiętnić jego bohaterów, ale także zaprezentować wszechstronność zasobów znajdujących się w Archiwach Państwowych, niekoniecznie tych znajdujących się w stolicy.
Powstanie wybuchło 1 sierpnia 1944 roku na mocy decyzji dowódcy AK gen. Tadeusza „Bora” Komorowskiego. Było częścią składową operacji „Burza” mającej na celu odzyskanie kontroli nad terytoriami, z których wycofywały się siły niemieckie. Delegat Rządu RP na kraj, Jan Stanisław Jankowski oraz dowódca AK gen. Tadeusz „Bór” Komorowski zdecydowali między 21 a 25 lipca o przeprowadzeniu akcji zbrojnej w Warszawie. Sama decyzja o rozpoczęciu powstania zapadła jednak 31 lipca, mniej niż 24 godziny przed jego wybuchem.
„Już tydzień przed wybuchem powstania warszawskiego dał się odczuć ogromny ruch w obozie nieprzyjacielskim. Niemcy ewakuowali wszystkie urzędy i tabory, w pośpiechu wywozili co było możliwe do zabrania. Dnia 1-go sierpnia 1944 r. Dzień był bardzo deszczowy. Od rana słuchać było we wszystkich kierunkach strzelaninę – to prolog do powstania. O 3-ciej po południu strzelanina zamieniła się w kanonadę na Żoliborzu – to nasi rozpoczęli działania powstańcze. Dla nas Polaków przyszły najcięższe chwile – chwile oczekiwania rezultatów i załamań pod ciężką walkę z nieprzyjacielem.”
– Korespondencja dot. Powstania Warszawskiego z Wrześni, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Poznaniu, sygn. 53/916/0/7/147
Walki rozpoczęły się o godz. 17.00, choć kilka źródeł wspomina o mniejszych potyczkach stoczonych wcześniej tego samego dnia. Mimo braku oczekiwanego czynnika zaskoczenia oraz dużego rozproszenia sił powstańczych, w pierwszym dniu Powstania opanowano kilka kluczowych obiektów w dzielnicach Stare Miasto, Mokotów, Śródmieście i Żoliborz.
Inicjatywa w pierwszych dniach Powstania, do 4 sierpnia, należała do powstańców. W rękach niemieckich pozostały jednak najważniejsze obiekty, co uniemożliwiało utrzymanie łączności i kontaktu między poszczególnymi ugrupowaniami.
„7 SIERPIEŃ 1944 R.
Dowódca AK wysyła depeszę do Londynu, prosi w niej: „…Jesteśmy w bardzo ciężkim położeniu, przysłanie Brygady Spadochronowej może przesądzić losy Powstania. Są możliwości lądowania w Puszczy Kampinoskiej, która jest w naszych rękach. Uderzenie na Wolę przez Warszawę miałoby kolosalne znaczenie moralne i taktyczne”.”
„28 SIERPIEŃ 1944 ROKU
Ciężkie walki na terenie Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. W nocy nieprzyjaciel zajął barykadę na Zakroczymskiej i wyższe piętra w głównym gmachu. Przez wyrwy poczynione przez bomby zasypał powstańców granatami. „
„29 SIERPNIA 1944 ROKU
Trwające bez przerwy walki na Starym Mieście przybierają na gwałtowności. Nieprzyjaciel rzucił silne oddziały, aby zlikwidować obrońców kościoła Staromiejskiego. Naloty powtarzają się nieustannie..
[…] Przewodniczący R. J. N. wystosował po raz trzeci apel do prez. Roosevelta i premiera Churchilla:„… zwracam się z gorącą prośbą o natychmiastową skuteczną pomoc w materiale wojennym, żywności i środkach leczniczych. Prośbę ponawianą codziennie w ciągu trzech tygodni walk o Warszawę kieruję w tym przekonaniu, że stolica Polski doczeka się spełnienia przyrzeczeń rządów sprzymierzonych…”
„Dalsza niezrozumiała izolacja walczącej Warszawy i zwłoka w przyznaniu przez Aliantów naszej Armii Krajowej praw kombatanckich musi się skończyć.
Warszawa ociekająca krwią i wierząca w sumienie świata i honor sztandaru wspólnej walki o wolność, oczekuje spełnienia przez aliantów obowiązku natychmiastowej odsieczy”.
– Wycinki prasowe dotyczące Powstania Warszawskiego, Miscellanea, sygn. 976/0/6/421
Od pierwszych momentów powstania problem stanowiło zaopatrzenie powstańców w broń oraz amunicję. Większość z nich dysponowała wyłącznie bronią ręczną. Zdobywano i uzupełniano ją w trakcie walki, a także dzięki alianckim zrzutom lotniczym.
Taktyka niemiecka w dalszych dniach Powstania polegała w dużej mierze na izolacji i niszczeniu pojedynczych jednostek powstańczych. 19 sierpnia rozpoczął się szturm na Stare Miasto, które upadło pod koniec sierpnia. Rozpoczęła się nieudana próba ewakuacji powstańców na Śródmieście.
9 września odbyły się pierwsze rozmowy kapitulacyjne. Przerwane zostały w momencie zajęcia przez sowietów Pragi.
„28 WRZEŚNIA 1944 ROKU
Po kapitulacji zdziesiątkowanych, wyczerpanych i skrwawionych oddziałów Mokotowa, bandy esesmanów rozpoczęły niszczenie tej dzielnicy. Podpalają domy, rzucają granaty gazowe do piwnic, mordują mieszkańców.
W ubiegłą noc nieprzyjacielskie grupy szturmowe rozpoczęły natarcie na odcinku od Nowego Świata do gmachu Sejmu, na ul. Wiejskiej.
[…] Nieprzyjaciel przerzuca swoje oddziały pancerne i artylerii z Mokotowa na Żoliborz.”– Wycinki prasowe dotyczące Powstania Warszawskiego, Miscellanea, sygn. 976/0/6/421
W momencie wybuchu Powstania na terenie Warszawy przebywało około miliona mieszkańców, z czego około 45 tys. brało udział w walkach. Duża część cywili włączała się w budowanie barykad, pomoc sanitarną, organizację kuchni czy łączność. Ludność́, która nie brała udziału w walkach najczęściej koczowała w piwnicach, w trudnych warunkach i bez dostatecznych zapasów żywności.
„Pierwsza noc, spędzona w schronie, w korytarzyku na kuferkach jest mocno nieprzyjemna. Nie mamy się po prostu gdzie podziać, dzieci śpiące, a spać nie ma gdzie. Tymczasem strzały się mnożą, bo nasi odbijają szpital na Śniadeckich i zdobywają go, umieszczając tam swoją placówkę. Budują barykadę, w czym mieszkańcy muszą pomagać. Pomoc cywilnej ludności jest wydajna. Kopią piasek, noszą worki, wyrywają płyty z chodników – barykada gotowa.”
– Fragment pamiętnika Marii Leitgeber, Warszawa 1.10.1944., APP, Bolesław Leitgeber – spuścizna, sygn. 21
„Dowództwo pozycji Garbarnia-Szkoła objąłem (…) 21 sierpnia o godz. 16, a już trzy godziny później Niemcy rozpoczęli przygotowania artyleryjskie. Po 15 minutach miałem już kilku rannych. (…) Byłem zdecydowany nie wycofywać się z tej pozycji i walczyć do końca. Nie wiem skąd ten zapał do walki tak się nam udzielał. Jak widzieliśmy te przygotowania niemieckie do walki, to myśmy już nie mogli wytrzymać, w tej samej chwili chciało się ich wszystkich zdusić, zdeptać.”
– Relacja Jana Sobczaka, uczestnika Powstania Warszawskiego, spisała H. Pecyna, APP, Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygn. 549
– Relacja Wiesławy Richter, mieszkanki Warszawy, spisała K. Grzeszczak, APP, Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygn. 549
W dniu 2 października 1944 r. w Ożarowie pod Warszawą podpisano akt kapitulacji Powstania. Zapewniał on powstańcom prawa jenieckie – w następnych dniach do niewoli oddało się ok. 15 tys. żołnierzy polskich, w tym komendant główny AK oraz pięciu innych generałów.
Na upadek Powstania przyczyniły się głównie straty wśród powstańców i ludności cywilnej Warszawy, a także brak wystarczającej pomocy ze strony aliantów i wojsk rosyjskich stacjonujących po drugiej stronie Wisły.
„1 PAŹDZIERNIKA 1944 ROKU
Dowódca Armii Krajowej w dniu 29 września raportował:
„Ponieważ po upadku Mokotowa Niemcy wystąpili z inicjatywą rozładowania miasta z ludności cywilnej i ewentualnego przerwania dalszej walki, którą uważają za bezcelową, rozmowy te podjąłem”.
„Ewakuacja ludności cywilnej ze Śródmieścia przewidziana jest do 1 października i potrwa trzy dni. W razie pomocy… w najbliższych dniach ewakuację przerwę i wówczas walkę jeszcze podejmę”.
Po kapitulacji Żoliborza oddziały powstańcze odmaszerowały do „Pionier – Parku” na Powązkach.
Po zlikwidowaniu Mokotowa i Żoliborza w powstańczej stolicy pozostało już tylko Śródmieście.
[…]”„3 PAŹDZIERNIKA 1944 ROKU
Do godziny 19 ubiegłego dnia trwało zawieszenie wszelkich działań wojennych.
W ciągu ostatniej nocy artyleria niemiecka ostrzeliwała z dział i miotaczy min cały teren śródmieścia, a szczególnie Nowy Świat, Plac Trzech Krzyży, Książęcą i Mokotowską.
W godzinach nocnych były również czynne nasze oddziały. Patrol powstańczy wysadził w powietrze niemiecki bunkier w bramie domu w Alei Sikorskiego 27.
[…]W związku z prowadzonymi rozmowami o zaprzestanie walki w Warszawie zostało przedłużone zawieszenie broni na noc ubiegłą.
Przedłużony też został na dzień dzisiejszy (wtorek) termin opuszczenia miasta przez ludność cywilną na dotychczasowych warunkach.”
Archiwum Państwowe w Poznaniu przechowuje nie tylko przedstawione na wystawie fotografie i relacje uczestników wydarzeń, ale także dokumenty strony niemieckiej, która w okresie zrywu kontrolowała tereny dzisiejszej Wielkopolski. W zespole o nazwie „Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraju Warty – Poznań” znajdziemy na przykład korespondencję i wykazy dotyczące wywiezionych ze stolicy w czasie Powstania łupów wojennych i związanych z nimi dochodów. Jest to bezcenne źródło do badań nad stratami strony polskiej i działaniami wojska hitlerowskiego, portretujące jego niezwykłą skrupulatność i brutalną konsekwencję.
Wielu uczestników Powstania Warszawskiego i żołnierzy Armii Krajowej pochodziła również z Wielkopolski i w Archiwum Państwowym w Poznaniu szuka swoich korzeni. W związku z przymusowymi przesiedleniami z naszego regionu do Generalnej Guberni część Wielkopolan trafiła do miasta stołecznego. W walkach o Warszawę wzięli udział między innymi harcerze i harcerki z drużyn z Poznania, Wrześni, Gniezna, Kościana, czy Kórnika. Wśród znanych postaci związanych z Powstaniem Warszawskim można wymienić między innymi Janusza Zeylanda (ur. w 1897 w Poznaniu, lekarz, zamordowany podczas masowej eksterminacji mieszkańców Woli 5 sierpnia 1944 roku), Henryka Czapczyka (ur. 1922 w Poznaniu, zawodnik poznańskich klubów piłkarskich Warta i Lech, kawaler orderu Virtuti Militari) i Teodorę Bobowską (ur. 1922 w Poznaniu, pochodząca z rodziny z głębokimi tradycjami patriotycznymi, członkini organizacji konspiracyjnych).
Powstanie Warszawskie praktycznie od momentu jego wybuchu było przedmiotem analizy naukowej i inspiracją dla artystów: poetów, filmowców, fotografów i innych. Po dziś dzień budzi wiele emocji i kontrowersyjnych ocen: kwestionuje się jego zasadność i ogromne zniszczenie, jakie ze sobą niosło, ale i podkreśla niezwykłe bohaterstwo jego uczestników. Historycy, nie tylko polscy, ujmują je w różnorodnych kontekstach, nieustannie dostarczając nowych informacji na ten temat.
Pamięć o tym wydarzeniu i dokumenty z nim związane przechowuje przede wszystkim uruchomione w 2004 roku Muzeum Powstania Warszawskiego. W 2014 r. Muzeum rozpoczęło projekt pod nazwą „Archiwum Historii Mówionej”, którego zadaniem jest zachowanie relacji żyjących Powstańców, żołnierzy Armii Krajowej. W 2021 roku powstała z kolei inicjatywa „Korzenie Pamięci”, której celem jest łączenie potomków Powstańców i zachęcenie ich do dzielenia się swoimi pamiątkami i wspomnieniami rodzinnymi.
Bibliografia:
Spis jednostek archiwalnych z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu:
Fotografie z serwisów Centralnej Agencji Fotograficznej w Warszawie wydawanych w latach 80. poświęcone II wojnie światowej, Fotografie, sygn. 2183/0/25/17017
Korespondencja dot. Powstania Warszawskiego z Wrześni, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Poznaniu, sygn. 916/0/7/147
Łupy wojenne zdobyte podczas powstania warszawskiego – tzw. Aktion Warschau, Namiestnik Rzeszy w Okręgu Kraju Warty – Poznań, sygn. 299/0/5.5/2807-2816
Pamiętnik Marii Leitgeber, matki dyplomaty Bolesława Leitgebera, dot. m. in. Powstania Warszawskiego, Bolesław Leitgeber – spuścizna, sygn. 4792/0/-/21
Relacje i wspomnienia uczestników Powstania Warszawskiego, ZBOWiD, sygn. 1415/0/2.31/549
Wycinki prasowe dotyczące powstania warszawskiego 1 VIII 1944 roku. Miscellanea, sygn. 976/0/6/421
Zdjęcia z okresu Powstania, ZBOWiD, sygn. 1415/0/2.32/569
Opracowania:
A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944, Warszawa 2018
A. Cubala, Wielkopolanie ‘44. Jak mieszkańcy Wielkopolski walczyli w powstaniu warszawskim, Poznań 2022
Powstanie Warszawskie w ilustracji – wydanie specjalne, Małopolska Biblioteka Cyfrowa, sygn. P.10035
P. Bańkowski, Archiwista na powstańczym Żoliborzu. Wspomnienia sierpień-wrzesień 1944, oprac. A. Chodakowska, Warszawa, 2014
Strony internetowe:
Wielkopolanie w Powstaniu Warszawskim
Życie codzienne w Powstaniu
Opracowanie: Wiktoria Kasińska, Julia Wesołowska
Wystawa do pobrania w formacie pdf