Archiwum Państwowe w Poznaniu - Międzynarodowy Dzień Archiwów 2021

W 2015 r. na wniosek Archiwum, Biblioteki Kórnickiej PAN oraz Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, na Światową Listę wpisano Akta i Bibliotekę Braci Czeskich. To unikatowe źródła do dziejów protestantyzmu w Europie. Szczególny przykład kontestacji religijnej u progu nowożytnych czasów i wyjątkowej tolerancji religijnej w Rzeczpospolitej XV-XVI w., gdzie wyznawcy kościoła Braci Czeskich znaleźli azyl i możliwość godnego życia na początku XVI w.

Archiwum i Biblioteka Braci Czeskich są wyjątkowym w skali światowej zbiorem dokumentów i akt, będących świadectwem pewnej kontestacji religijnej, która o sto lat wyprzedziła reformy luterańskie w Europie. Akta te zostały wytworzone i zgromadzone przez członków pacyfistycznego odłamu husytów, którzy wzorując się na apostołach, wybrali życie we wspólnotach stosujących zasady Ewangelii i równości społecznej. Pierwsza gmina braci czeskich została założona w 1457 r. we wsi Kunwald w Czechach wschodnich przez grupę ubogich mieszczan i studentów z Pragi, pierwszymi członkami gmin byli rzemieślnicy i chłopi. Archiwum braci czeskich jest także świadectwem wyjątkowej tolerancji i demokracji panującej w Polsce, dokąd bracia czescy emigrowali chcąc chronić swoją wolność wyznaniową i gdzie na początku XVI w. znaleźli nie tylko azyl, schronienie i materialną podstawę do godnego życia, ale także prawo do wyznawania swoich poglądów religijnych i politycznych. Emigracja do Polski dała braciom czeskim możliwość rozwijania ich działalności i utrzymania organizacyjnej ciągłości aż do XIX w. w sytuacji, gdy na terenie Czech ich wyznanie zupełnie zanikło. Efektem tej działalności i twórczej wymiany myśli jest m.in. ogromna ilość korespondencji biskupów tego wyznania z wszystkimi ośrodkami protestantyzmu w Europie. Archiwalia te, obejmujące lata 1507-1817, pokazują i potwierdzają fakt współistnienia w demokratycznej Polsce różnych narodowości i wyznań, co było wyjątkowe w ówczesnej Europie, którą targały wojny religijne. Akta i biblioteka braci czeskich to unikatowe i integralne, wyjątkowe na skalę światową i uzupełniające się źródła historyczne, zawierające informacje na temat aktywności politycznej i gospodarczej oraz intelektualnej i twórczej parafii protestanckich. Na szczególną uwagę zasługuje szkolnictwo braci czeskich i działalność Jana Amosa Komeńskiego, do dziś zwanego „nauczycielem narodów”, gdyż świat ciągle korzysta z jego pedagogicznych nauk, a także stworzone przez niego fundamentalne podręczniki. Główna część zbioru znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Pozostałe jego części przechowywane są w Bibliotece Kórnickiej i Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. Akta przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu są dostępne w formie skanów w serwisie Szukaj w Archiwach i na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. Więcej informacji.

W 2016 r. na Krajową Listę wpisano dokument Zbiluta z 1153 roku (fundacja klasztoru cystersów w Łeknie pod Wągrowcem), którego jeden oryginał zachował się w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, drugi natomiast w zbiorach Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Jest to najstarszy dokument przechowywany w polskich archiwach państwowych. Popularnie nazywany „Zbilut” jest dokumentem pergaminowym należącym do zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu. a w nim do zespołu archiwalnego „Klasztor cystersów w Łeknie”, sygn. D 1. Jest najstarszym sporządzonym w Polsce dokumentem, zachowanym do dziś w oryginale. Pochodzi z 1153 r. i zawiera akt fundacji i uposażenia klasztoru w Łeknie, o treści: Zbilut, obywatel Polski (Polonie civis) zawiadamia, że założył klasztor w Łeknie, na terenie swojej dziedzicznej posiadłości i uposażył go częścią swojej wolnej ojcowizny, a mianowicie wsiami Rgielsko z jeziorem, Straszewo i Panigrodz, oraz targiem i karczmą w Łeknie. Fundację tę, w obecności Mieszka III Starego, księcia wielkopolskiego, oraz innych świadków potwierdzili poproszeni o to Jan, arcybiskup gnieźnieński i Stefan, biskup poznański, i umocnili ją klątwą, a dodatkowo arcybiskup Jan zabezpieczył ją przyciśnięciem swojej pieczęci. Bardzo mało jest w polskich archiwach oryginalnych aktów prawnych pochodzących z XII w., a do tego jeszcze napisanych w Polsce. Pośród tych unikatowych aktów najstarszym zachowanym do dziś w oryginale jest dokument fundacyjny i uposażeniowy wystawiony w 1153 r. dla duchowych synów św. Bernarda z Clairvaux, których do Łekna, wsi położonej w województwie wielkopolskim, w powiecie wągrowieckim, sprowadził możnowładca i rycerz polski Zbilut z Panigrodza, którego posiadłości leżące na Pałukach w północnej Wielkopolsce sąsiadowały z dobrami arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Dokument Zbiluta z 1153 r. został spisany na pergaminie w dwóch równorzędnych i jednobrzmiących egzemplarzach, z których jeden, posiadający także dodatkową notatkę, pochodzącą z lat między 1181 a 1199 r., znajduje się w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, natomiast drugi, bez dodatkowej notatki, jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Oryginał poznański został spisany na karcie pergaminowej o wymiarach 395×580 mm. Późniejsza notatka, dopisana między 1181 a 1199 r. zajmuje na tejże karcie pięć dolnych wierszy wokół pieczęci. Drugi oryginał dokumentu z 1153 r., tzw. gnieźnieński, został spisany także na karcie pergaminowej, lecz mniejszej, o wymiarach 342×238 mm. Treść jego jest identyczna w stosunku do treści pierwszego oryginału, lecz nie zawiera on wspomnianej późniejszej notatki. Autentyczna pieczęć arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana dochowała się tylko na oryginale poznańskim; po drugiej pieczęci, przytłoczonej pierwotnie w ten sam sposób także do oryginału gnieźnieńskiego, pozostał jedynie ślad w postaci dziury w pergaminie i resztek wosku. Ślady te odpowiadają wymiarom pieczęci zachowanej na egzemplarzu poznańskim. Więcej informacji.

W 2018 r. na Krajową Listę wpisano Dokumenty Powstania Wielkopolskiego przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu i Muzeum Historii Miasta Poznania (Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu). Powstanie Wielkopolskie, trwające od grudnia 1918 r. do lutego 1919 r., było zrywem polskich mieszkańców Prowincji Poznańskiej przeciwko Rzeszy Niemieckiej. Domagali się oni powrotu ziem zaboru pruskiego do odradzającej się Rzeczypospolitej. Powstanie, jako jedno z nielicznych w historii Polski, zakończyło się zwycięstwem i miało decydujący wpływ na treść traktatu pokojowego zawartego 28 czerwca 1919 r. w Wersalu, na mocy którego Wielkopolska i część Pomorza zostały odłączone od Rzeszy i przyznane Polsce. Dokumenty powstania wielkopolskiego to przede wszystkim rozkazy dzienne Dowództwa Głównego Polskich Sił Zbrojnych, podpisane przez majora Stanisława Taczaka, pierwszego dowódcę i głównodowodzącego oraz jego następcę – generała Józefa Dowbor-Muśnickiego. Stanowią część zachowanego w niewielkim fragmencie zespołu archiwalnego z lat 1919–1920 i informują o organizacji polskich sił zbrojnych na terenie byłego zaboru pruskiego, gdzie nadal istniała i prężnie działała administracja niemiecka. Większość tych dokumentów, przechowywana podczas II wojny światowej w Archiwum Rzeszy Kraju Warty w Poznaniu (Reichsarchiv Wartheland Posen), spłonęła w pożarze tej instytucji w końcu stycznia 1945 r. Rozkazy (171 stron w oprawnej, klejonej teczce) Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych są wyjątkowym świadectwem militarnego zorganizowania społeczeństwa Wielkopolski przeciw zaborcy. Można wśród nich znaleźć między innymi informacje dotyczące: podziału na okręgi werbunkowe, sposobu organizacji regularnego wojska (piechoty, karabinów maszynowych, artylerii ciężkiej i polowej, jazdy pionierów, oddziałów telefonicznych i żandarmerii), awansów, zasad zaopatrzenia oddziałów w amunicję i ekwipunek, organizacji sądownictwa wojskowego (wojennego) czy kar w przypadku ucieczki z pola bitwy. Ważnym dokumentem z Powstania Wielkopolskiego jest również album Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 autorstwa Kazimierza Gregera, zawierający 183 zdjęcia dokumentujące wydarzenia związane z odzyskaniem niepodległości i narodzinami II Rzeczypospolitej. Greger był jedynym fotografem utrwalającym te przełomowe momenty historyczne, w związku z czym album ma unikatową wartość historyczną. Na fotografiach uwiecznione zostały osoby najistotniejsze dla powstania wielkopolskiego (m.in. gen. Józef Dowbor-Muśnicki, płk Daniel Konarzewski, gen. Filip Dubiski, płk Juliusz Stachniewicz, płk Julian Lange, ks. Stanisław Adamski, ks. Tadeusz Dykier, Wojciech Korfanty) oraz wydarzenia dziejące się w Poznaniu w pierwszych tygodniach 1919 roku, w czasach, kiedy decydowały się losy polskiej państwowości. Album ze zdjęciami Kazimierza Gregera został darowany Muzeum Historii miasta Poznania (oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu) w 1987 roku przez Ignacego Mosia, twórcę i wieloletniego kustosza Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza w Poznaniu. Więcej informacji.

Archiwum Państwowe w Poznaniu to najbogatszy zbiór materiałów do dziejów Wielkopolski. To źródła, których znajomość przesuwa progi naukowego poznania. To materiały odzwierciedlające obecność prowincji – kolebki państwowości w Królestwie Polskim, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Polsce międzywojennej, Państwie Podziemnym i III Rzeczypospolitej.
Wyjątkowe materiały poświadczają miejsce Wielkopolski w Europie nie tylko jako obszaru, poprzez który przenikały wzorce cywilizacyjne i kulturowe pomiędzy Zachodem a Wschodem. To także miejsce – schronienie dla emigrantów z krajów Starego Kontynentu.
Międzynarodowy Dzień Archiwów jest okazją do przypomnienia obecności ludności szkockiej w Wielkopolsce XVI-XVIII w. i zasobów AP w Poznaniu. Wystawa przybliża Szkotów, których wkład w kulturę polską jest niepodważalny (np. Jana Jonstona). To długa lista emigrantów osiadłych w Poznaniu, Gostyniu, Kaliszu, Koninie, Lesznie, Prusimiu, Żychlinie i wielu innych miastach.
Prezentowane na wystawie materiały przybliżają wartość poznawczą ksiąg sądów i urzędów grodzkich dziesięciu powiatów obu województw wielkopolskich. A liczne księgi miejskie ukazują akta przyjęć do prawa miejskiego.
Zderzenie kopii materiałów zaprezentowanych na wystawie z dorobkiem naukowym, zarówno polskim jak i światowym, poświęconym Szkotom w Polsce dobitnie świadczy, że znajomość poznańskich zasobów przewartościowuje zawartość wielu publikacji, których tematyka zamyka się w tym lakonicznym stwierdzeniu: „Wyspiarze w Wielkopolsce”. Lektura ksiąg miejskich odsłania nieznane fakty z życia wielu rodzin szkockich: Dawidsonów, Fargusonów, Gibbonów, Gordonów, Jungów, Tomsonów, Stuartów, Szocików, Szotów, Watsonów.

Jako pierwsi na wystawie zaprezentowani zostali Gładyszowie. Marian Gładysz z wykształcenia był ekonomistą i rolnikiem. Pracował jako administrator dóbr ziemskich. Walczył w Powstaniu Wielkopolskim. W latach 30. XX wieku został posłem na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Jego syn, Andrzej wybrał studia prawnicze i zawód sędziego. Z zamiłowania zajmował się sportem, przede wszystkim piłką nożną. Był jednym z członków założycieli reaktywowanego bractwa kurkowego.

Następnie pokazana została rodzina Choynackich. Była to rodzina polsko-niemiecka. Stanisław Choynacki z wykształcenia inżynier, najpierw pracował w Berlinie, a po osiedleniu się w Polsce, w Zakładach Hipolita Cegielskiego. Jego żona Maria z Sanderów Choynacka była urodzona w Berlinie, ale prawdopodobnie pochodziła z rodziny, której polskość nie była obca. Maria i Stanisław mieli dwie córki, Celinę i Kazimierę. Pierwsza zdobyła zawód lekarza, druga wstąpiła do klasztoru.

Na kolejnych planszach przedstawiona została Poznanianka, Bożena Matuszewska. Z wykształcenia księgowa, która przez lata pracowała w wyuczonym zawodzie. Była córką Józefa Matuszewskiego, ślusarza, i jego drugiej żony, Stanisławy z domu Więckowskiej. Bożena miała siostrę i dwóch braci oraz brata przyrodniego z pierwszego małżeństwa ojca.

Ekspozycję zamyka Tadeusz Goetzendorf-Grabowski. Jego rodzicami byli Bolesław i Maria z Garczyńskich Goetzendorf-Grabowscy. Tadeusz ukończył studia rolnicze na Uniwersytecie w Lipsku, po których odbył jednoroczną służbę wojskową. Następnie osiadł w Lechlinie i zajmował się gospodarką. W czasie I wojny światowej został powołany do wojska. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego współorganizował baon wągrowiecki. W 1920 roku został mianowany majorem. Do 1939 roku pracował w swoim majątku. Po wybuchu II wojny światowej został zmobilizowany. Trafił do niewoli i w 1944 roku zginął podczas bombardowania oflagu w Dössel.

Wystawa prezentuje kobiety i mężczyzn – niezwykłych i niezłomnych ludzi. Ukazuje ich codzienność, edukację i pracę, chwile zatrzymane w kadrze fotografii lub w papierowym dokumencie. Ale pokazuje też niezwykle trudne momenty, które jedynie sygnalizują nam to, co przeszli i czego doświadczyli w swoim życiu w czasie burzliwej historii Polski. Ekspozycja przedstawia bohaterów, których możemy nie tylko poznać z imienia i nazwiska, ale możemy zobaczyć też ich wizerunek. Jest to zasługa archiwistów rodzinnych, którzy gromadzili i zachowywali własne archiwa, i tym samym ocalili historię od zapomnienia.
Mamy nadzieję, że wystawa „Rodzinne drogi do Niepodległej” zwróci oglądającym uwagę na unikalną wartość rodzinnych pamiątek i aktywnie zaangażuje ich w świętowanie setnej i kolejnych rocznic od odzyskania przez Polskę niepodległości.