W poznańskim archiwum przechowywany jest najstarszy dokument, spośród wszystkich archiwów państwowych. Jest nim dokument fundacyjny klasztoru cystersów w Łeknie, wystawiony w roku 1153. Dokonał tego niejaki Zbylut z rodu Pałuków. Dokument ten występuje w trzech egzemplarzach. Egzemplarz “poznański” – przechowywany w naszym archiwum – to dokument oryginalny, sporządzony na jednej karcie pergaminu o wymiarach 395x580mm w języku łacińskim. Jako jedyny – względem dwóch pozostałych egzemplarzy – posiada pieczęć w misce woskowej przyłożonej do dokumentu. Pozostałe dwa archiwalia przechowywane są w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie.
UWAGA!
Dokument z 1153 roku na Krajowej Liście Unesco
Regest
Zbilut [z rodu Pałuków] obywatel Polski („Poloniae civis”) zakłada klasztor cystersów w Łeknie koło Wągrowca, na terenie swojej dziedzicznej posiadłości, i uposaża go częścią swojej wolnej ojcowizny, a mianowicie wsiami: Rgielsko z jeziorem, Straszewo i Panigrodz oraz karczmą w Łeknie. Fundację tę, w obecności księcia Mieszka i innych świadków, potwierdza Jan arcybiskup gnieźnieński i zabezpiecza ją przyciśnięciem swojej pieczęci, a także, wraz ze Stefanem biskupem poznańskim umacnia ją klątwą.
Dokument fundacyjny klasztoru w Łeknie z roku 1153
Kompozycja formularza, czyli dyktat dokumentu składa się z następujących części: inwokacja, promulgacja, arenga, narracja, dyspozycja z formułą perpetuacyjną, wiadomość o konwokacji zgromadzenia i dokonaniu akcji prawnej, sankcja negatywna, datacja, koroboracja, lista świadków:
Inwokacja (wezwanie imienia Bożego) – W imię świętej i niepodzielnej Trójcy.
Promulgacja (podanie do wiadomości) – Niech będzie wiadomo wszystkim katolikom, tak przyszłych jak i obecnych czasów.
Arenga (motyw wystawienia dokumentu) – Prawą i błogosławioną sprawą jest święte zobowiązanie, co więcej, święta i chwalebna jest wymiana, gdy daje się swoje rzeczy doczesne i otrzymuje za nie wieczne, gdy gardzi się tym co ziemskie, a osiąga niebieskie. Miłością tej świętej wymiany ja Zbilut obywatel Polski za natchnieniem łaski Bożej do głębi płonąc, ozdobność domu Bożego i miejsce zamieszkania chwały Jego miłując, a zarazem chcąc zostać wpisanym do księgi żywych wespół ze sprawiedliwymi,
Narracja (opowiadanie; przedstawienie okoliczności towarzyszących wyrażeniu przez wystawcę woli spisania dokumentu i wyprzedzających moment jego wystawienia) – część mojej wolnej ojcowizny, mianowicie te wsie: Rgielsko z całym jeziorem, Straszewo, Panigrodz i w Łeknie targ z karczmą, Bogu dawcy wszelkich dóbr na chwałę i na cześć Jego Rodzicielki i na cześć świętego Piotra z głębokiej pobożności z pokorą oddałem, a następnie w jednej z wymienionych wsi, mianowicie w Łeknie, z gorliwością szczerej pobożności domostwo Bogu ofiarowane, darowane, uposażone zbudowałem. Dla mieszkania tego duchowego zarządu, dla dalszego sprawowania tam służby Bożej, dla ustanowienia tam więzi karności duchowej, mężów niejakich duchownych, osoby czcigodne, umarłych światu, żyjących Chrystusowi, członków wspólnoty rzeczywiście i z obyczaju i z powołania, pełnych miłości Boga i bliźniego, tak jak mogłem, ze czcią przywołałem, przyjąłem, umiłowałem, osiedliłem.
Dyspozycja (wola wystawcy stworzenia nowego stanu prawnego) z formułą perpetuacyjną –Którym żyjącym duchowo w tymże miejscu, to znaczy w Łeknie, jako biedakom Chrystusa, sam ubogi, bez żadnych warunków przekazałem wymienione wsie wraz ze wszystkimi ich dochodami, na wolne użytkowanie odtąd na wieczność.
Informacja o zwołaniu zgromadzenia i dokonaniu akcji prawnej – Dlatego, aby to rzeczywiste świadectwo mojej nabożnej gorliwości nie mogło być nigdy unieważnione wskutek prowadzenia nędznych intryg przez żadną osobę wyższego lub niższego stanu, lecz żeby na wieczność pozostało nienaruszone i niezmienione, zaprosiłem pana Jana, arcybiskupa świętego kościoła gnieźnieńskiego, pana Stefana, biskupa kościoła poznańskiego, pana Mieszka, księcia i inne liczne osoby znakomite i skromne,
Sankcja negatywna (groźba ukarania osób przeciwstawiających się postanowieniom dokumentu) – gdzie od obu biskupów wobec licznych obecnych i głosami wszystkich współcieszących się ze mną, uzyskałem zatwierdzenie tego, zabezpieczone karą wieczystej klątwy; gdyby ktoś teraz lub w przyszłości sprzeniewierzył się temu zapisowi i rozmyślnie przekroczył prawo, spadnie na niego bez miłosierdzia wyrok najwyższego sędziego, piekło go żywcem pochłonie, jeśli się nie opamięta.
Datacja actum (określenie miejsca i czasu przeprowadzenia akcji prawnej – Zostało to zdziałane w roku 1153, za panowania w Polsce Bolesława [IV Kędzierzawego, księcia krakowskiego], Mieszka [III Starego, księcia wielkopolskiego], Henryka [księcia sandomierskiego], braci rodzonych, przez Jana, czcigodnego arcybiskupa świętego kościoła gnieźnieńskiego,
Koroboracja (zapowiedź środków uwierzytelnienia dokumentu) – którego pieczęcią tu odciśniętą jako szczególnym zabezpieczeniem, to pismo zostało potwierdzone,
Lista świadków (spis osób które w razie potrzeby mogłyby potwierdzić autentyczność dokumentu) – w obecności wszystkich niżej spisanych świadków: Radwana kanclerza, Wilhelma kustosza, mistrza Folberta, mistrza Stefana i tych komesów: Stresona, Pakosława, Przedwoja, Brodzisława, Dzierżykraja, Dobrogosta, Jana, Gerwarda, Boguszy, Mieszka Pomorskiego, Przecława, Tomasza.
tłum. Zofia Wojciechowska
aktualizacja treści: 29 czerwca 2016 r.